เพลงยาวหมากรุกไทย
บทร้อยกรองที่เป็นเพลงยาวเกี่ยวกับหมากรุก มีผู้เขียนไว้หลายสำนวน ที่มีชื่อเสียงมากที่สุดเป็นของ หลวงธรรมาภิพัฒน์ (ถึก จิตรถึก) ได้ถูกรวบรวมเข้าไว้ในตำราหมากรุกฉบับหอพระสมุดวชิรญาณ อันเป็นตำราหมากรุกเล่มแรกของไทย ที่ได้มีการพิมพ์เผยแพร่เมื่อปลายปี พ.ศ. ๒๔๖๕ ในตอนต้นของเพลงยาวเป็นการไหว้ครู และกล่าวถึงประวัติของหมากรุก ส่วนที่เป็นเนื้อความว่าด้วยบัญญัติการนับศักดิ์หมากและกระบวนการไล่แบบต่างๆอันเป็นการนับศักดิ์กระดาน ซึ่งนักหมากรุ่นต่อๆมาได้ใช้เป็นหลักฐานสำคัญ สำหรับเกณฑ์การนับศักดิ์ในการไล่
เพลงยาวหมากรุก
สำนวน หลวงธรรมาภิพัฒน์ (ถึก จิตรถึก)
ไหว้ดาบสพรตอุดมพรหมจรรย์ ที่ล่วงลุปรุโปร่งเปรื่องกสิณ ผู้รู้รบจบแจ้งเจนวิจารณ์ ท่านได้นำตำราหมากรุกนี้ เบื้องโบราณกาลเปรียบปรุงภิปราย ว่ามณโฑเทวีศรีสมร เมื่อศึกรามตามประชิดติดลงกา ด้วยความกตเวทีมีในจิด ไว้เล่นแก้ทุกข์ร้อนพอผ่อนคลาย แลว่าเดิมสำเหนียกเรียกจัตุรงค์ คิดกระบวนชวนเล่นเช่นราวี พระฤาษีจำตำรามาแถลง อาศัยเหตุตามสังเกตประกอบกล ต่างก็คิดผิดเพี้ยนเปลี่ยนแปลกบ้าง เห็นเป็นเครื่องเรืองปัญญาพานิยม ครั้นต่อมาผู้มีปรีชาเฉลียว หวังประกวดอวดกันขันประลอง
@ อันการไล่หมากรุกสนุกนึก ควรใฝ่ฝึกตรึกตรองครองจำเนียน จงยลแยบแบบแผนให้แม่นมั่น บัญญัติอย่างอ้างกลยุบลแสดง โดยวิธีจะเดินประเมินมาก พึงเพียรพิศคิดคะเณคะนึงใน กำหนดทีหนีไล่ไว้ประจักษ์ รุกรบรับอับราแลตาจน
@ เรือสองลำ กำหนดกฎเกณฑ์นับ เพียงคำรบครบ แปด แต้มแสดง แม้ว่า เรือลำเดียว เกี่ยวกวดขัน อีก โคนคู่ ดูระบอบให้ชอบกล แม้ โคนเดียว เดี่ยวโดดโสดพิเศษ อีก ม้าสอง ล่าไล่โลดประชัน แม้ ม้าเดี่ยว เปลี่ยวปละไม่ละลด อีก เบี้ยหงาย หลายหลากมากน้อยคง แม้หมากไล่ไม่จนพ้นพิกัด เสมือนเสมออย่าไล่ให้ป่วยการ
@ อนึ่ง หมากหนีมีเบี้ย เขี่ยวเขี้ยวขับ ข้างหมากไล่รุกเข้ารุมรัน หมากไล่สามหนีเอาหนึ่งคำนึงนับ โดยกำหนดบทระเบียบเทียบประจำ
@ อีก หมากไล่หมากหนี ดีทั้งคู่ ข้างหมากไล่ได้เบี้ยช่วยบังกัน หมากรูปนี้มักจะมีอยู่บ่อยๆ ทั้งเบี้ยเทียมเทียบถูกผูกจำนน แม้ไม่จนพ้นคำนวนคำนึงเสนอ อย่าเลินเล่อเผลอพล้ำให้พลั้งตา
@ อีก ชื่อมีชี้ชัดถนัดแน่ มีเบี้ยเดียวเลี้ยวลดบทละบอง พวกหมากไล่ได้ท่าก็ฝ่าแฝง ผูกกระชับกับเบี้ยคลอเคลียคลำ ไล่ไม่จนพ้นพิกัดบัญญัติยก ทั้งสองข้างต่างแต้มไม่ต่ำไกล
@ อีก จับ ม้าอุประการ ประกอบชอบ มีม้ามิ่งวิ่งหลบไม่รบรัน กับโคนหนึ่งขึงท่าโถมสมทบ ต่างคุมท่าหาทางจะรุกรุน มีเกณฑ์อย่างอย่างกำหนดหกสิบสี่ ตามพิกัดจัดไว้ในตำรา
@ อีก กล ลูกติดแม่ แน่กำหนด ข้างหมากหนีมีเรือเผื่อแฝงไป ข้างหมากไล่ได้โคนกับเบี้ยหงาย ไล่ไม่จนพ้นหกสิบสี่พลัน
@ หณุมานอาสา ท่านว่าไว้ อีกเบี้ยหงายรายคุมโคนระคน ข้างหมากหนีมีเรือคอยรารับ ต่างประชิดติดต่อไม่รอกัน
@ ควายสู้เสือ เหลือลำบากพวกมากหนี คอยป้องปิดติดแย้งทะแยงตา ข้างหมากไล่ได้เรือไว้กับเม็ด มีเกณฑ์กฎบทบังคับนับจำนวน
@ อีก อู่ทองหนีห่า น่าสลด มีโคนหนึ่งเบี้ยสามพองามกัน ข้างหมากหนีมีเรือลำเดียวเดี่ยว ไม่จนแต้มจบตาตามธิบาย
@ พรานไล่เนื้อ หมากไล่เม็ดเข็ดขาม ข้างหมากหนีเรือหนึ่งจำเพาะตัว ไล่ไม่จนครบหกสิบสี่ท่า จงจำจดบทระยะจังหวะวาง
@ นกกระจาบทำรัง ข้างหมากหนี ข้างหมากไล่ได้เรือเจือระคน เรือกับม้าท่าทีก็พอสู้ หกสิบสี่หนีได้โดยนิยม ถ้าเบี้ยผูกถูกกันท่านให้ต่อ ข้างหมากไล่ก็จะเหลิงในเชิงที
@ อีก กลหนึ่งนาม คลื่นกระทบฝั่ง ข้างหมากหนีโคนหนึ่งพึงจำนง หมากไล่มีม้าหนึ่งกับเบี้ยสอง ม้าก็รุกคลุกเคล้าเข้าสำทับ ทั้งสองข้างต่างแต้มไม่ตกต่ำ เป็นเขตขั้นสัญญาอย่างพอดี
@ หมูหลบหอก กลอกกลิ้งสิ่งสังเกต โคนกับเรือเผื่อแผงช่วยแรงกัน ขนานเรียงเคียงควบขนาบล้อม ข้างหมากหนีลี้ซุ่มเข้ามุมทำ ถึงจะรุกคลุกขลุมตลุมไล่ เรือกับโคนสู้กันขันประดัง แม้ครบยกหกสิบสี่ไม่จนแต้ม ทั้งสองข้างต่างเสมอเหมือนสัญญา
@ ยังอีกหนึ่งพึงพิศพินิศนึก มีรูปหมากตั้งให้เห็นเช่นกลนัย กำหนดมีทีไล่ให้จนแต้ม โดยวิธีมีเกณฑ์เป็นสำคัญ สำหรับลองปัญญามาประดิษฐ์ ยังอีกมากพ้นรำพรรณจะสรรลง |
@ มาโนชน้อมพร้อมกายวจีสรรพ์ เจริญบรรพชากรสังวรฌาณ ผ่องอภิญญายิ่งภินิหาร ในตำนานชาญชัดอธิบาย มาเชิดชี้เป็นอย่างอ้างขยาย จึงแพร่หลายสืบกันแต่นั้นมา เห็นภูธรทศพักตร์ท้าวยักษา แต่นั้นมามิได้มีที่สบาย นางจึงคิดหมากรุกขึ้นถวาย เรื่องนิยายกล่าวมาว่าอย่างนี้ เพราะเทียบพลพยุหยงองค์ทั้งสี่ ให้ต้องที่การทัพแก้อับจน จึงได้แจ้งหมากรุกทุกแห่งหน ประชุมชนจึงได้ชวนกันชื่นชม เพราะต่างชาติต่างภาษาภิรมย์สม เพราะอบรมความดำริให้ตริตรอง คิดผูกเกี่ยวขึ้นเป็นกลประกอบสนอง เพื่อสอดส่องเสี่ยงปัญญาหาความเพียร
ล้วนลับลึกเลศนัยใช่พาเหียร แม้แผกเพี้ยนผันผิดพึงคิดระแวง ตามที่กลั่นไว้เป็นกลอนสุนทรแถลง เพื่อให้แจ้งเจนตระหนักประจักษ์ใจ มีหลากหลากล้วนเล่ห์สุขุมไข นิยมไว้หวังวางเป็นอย่างยล อย่าชะงักงงง่วงเหงาฉงน ควรคิดค้นให้กระจ่างอย่าคลางแคลง
บทบังคับตามพิกัดบัญญัติแถลง อย่าพึงแหนงพ้นนี้ไม่มีจน จะไล่นั้นได้เพียง สิบหก หน ยี่สิบสอง ไม่จนอย่าบุกบัน นับสังเกต สี่สิบสี่ เป็นที่ขั้น พึงแม่นมั่นนับ สามสิบสอง ผจง นับกำหนด หกสิบสี่ โดยประสงค์ แจ้งจำนง นับเท่าตากระดาน ตามบัญญัติเกณฑ์นับตำหรับขาน ยังหลายสถานที่กำหนดในบทบรรพ์
ติดกำกับอยู่กับขุนไม่ห่างหัน สามเบี้ยกันกั้นสังกัดสังเกตจำ ตามบังคับหกสิบสี่เป็นที่ขำ ถ้าเกินกำหนดกล่าวเสมอกัน
มีเรืออยู่คนละลำปล้ำขบขัน ไขว้ผูกพันเบื้องหลังพอบังสกนธ์ จงคิดค่อยดูอย่าเฟือนเลือนฉงน นิยมผลหกสิบสี่ที่สัญญา ก็เสมอเหมือนตำหรับตำราว่า จงไตร่ตราตรึกตริดำริตรอง
เรียกกล หอกข้างแคร่ สำเนาสนอง ยกย้ายย่องแอบขุนจุนประจำ โคนทะแยงเยื้องย่างสามขุมขำ รวมรุมรำรุกรบตลบไป เกินเกณฑ์หกสิบสี่สิ้นสงสัย ก็ยอมให้สมเสมอเสมือนกัน
แบบระบอบหมากหนีท่วงทีขัน ข้างหนึ่งนั้นสองเบี้ยแซกเซียซุน ม้าเลี้ยวหลบหลีกแฉลบเข้าแอบขุน เมียงมุ่งมุ่นมองขมักเขม้นตา แม้หมากหนีไม่พ้นก็จนท่า พึงวิจารณาให้เจนใจ
โดยแบบบทเบื้องบรรพ์ธิบายไข กับเบี้ยหงายวางไว้จังหวะกัน แลเรือรายรุกเรียงเคียงกระสัน เพราะโคนกันขุนกุมคุมเชิงชน
ข้างหมากไล่เรือกับม้าอย่าฉงน ม้าผจญโจมบุกเข้ารุกรัน โคนกำกับเคียงข้างไม่ห่างหัน กำหนดนั้นหกสิบสี่มีอัตรา
คือโคนมีอยู่กับเบี้ยไม่เสียท่า เข้ารับน่ากันรุกทุกกระบวน คอยลอดเล็ดล้อมเลี้ยงตลบหวล ไม่จนถ้วนหกสิบสี่เสมอกัน
กำหนดบทหมากไล่ไม่ผิดผัน เข้าโรมรันโอบอ้อมเที่ยวล้อมราย เข้าเกี้ยวเกี่ยวรกกระชั้นเหมาะมั่นหมาย กำหนดหมายหกสิบสี่เสมอตัว
มีเบี้ยสามม้าเดี่ยวขับเขี้ยวขั้ว พวกไล่พัวพันสกดสกัดทาง ก็ต่างรากันเองทั้งสองข้าง อย่าหลงทางลืมทิ้งทำเลกล
นั้นมีเบี้ยอยู่กับม้าท่าสับสน เข้าปะปนเบี้ยหงายรายระดม ตำราครูกล่าวไว้ให้เห็นสม เข้าเกลือกลมแอบเบี้ยไม่เสียที เอาเบี้ยล่อรอรับขับให้หนี ถึงแต้มมีก็คงหมดกำลังลง
นิยมหวังอย่าแหนงระแวงหลง ทะแยงยงเยื้องท่าคอยรารับ เข้าล้อมป้องหลังโคนโผนขยับ โคนแอบลับแอบขุนคอยคุมที จบเกณฑ์กำหนดนับหกสิบสี่ ก็ต่างมีส่วนสมเสมอกัน
ฝ่ายประเภทหมากหนีวิธีสรร หมากไล่นั้นเรือคู่จู่ประจำ เข้าโอบอ้อมแอบรุกบุกกระหน่ำ ในที่ขำโคนเคียงเรียงประนัง เรือกันไว้มิได้หวั่นถวิลหลัง ตามบทบังคับไว้ในตำรา ในกลแกมเกณฑ์นับตำหรับว่า ก็เลิกลาละลดงดกันไป
ตริตรองตรึกดูให้สิ้นที่สงสัย ได้วางไว้หลายอย่างต่างต่างกัน ประกอบแกมกลกระบวนอย่าหวลหัน เช่นแบบบัญญัตินามตามจำนง ให้ผู้คิดคิดเดินโดยประสงค์ เชิญท่านจงดูตามแผนนั้นเถิด...เอย |
